Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEA), kurulduğu 1957 yılından bu yana sağlıktan tarıma birçok alanda nükleer teknoloji ve bilimin barışçıl amaçlarla kullanılması için çalışmalar yapmakta, aynı zamanda küresel nükleer emniyet ve güvenliğin sağlanması için çaba göstermektedir.
İkinci Dünya Savaşı’nın son günlerinde ABD’nin Japonya’nın Hiroşima ve Nagazaki kentlerine karşı ilk kez kullandığı uranyum ve plütonyum içeren iki nükleer silahın yıkıcı etkilerinden sonra uluslararası, tarafsız bir silaha ihtiyaç duyulmuştur. nükleer teknolojik keşifler ve bu teknolojilerin kullanılmasından kaynaklanan korku ve endişeler nedeniyle kurum. Olduğu ortaya çıktı.
İlk nükleer bombayı ABD kullansa da Teşkilat’ın kuruluşuna yönelik ilk adım, dönemin ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower’ın 8 Eylül’de Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu’nda yaptığı “Barış İçin Atomlar” başlıklı konuşmasıyla atıldı. Aralık 1953.
Eisenhower’ın girişiminin ardından 23 Ekim 1956’da 81 ülke tarafından oybirliğiyle kabul edilen IAEA tüzüğü, 29 Temmuz 1957’de yürürlüğe girdi ve BM bünyesinde özerk bir kuruluş olarak faaliyetlerine başladı.
Teşkilat tüzüğünün ikinci unsurunda, teşkilatın iki temel misyonuna işaret edildi ve “Ajans, nükleer enerjinin tüm dünyada barış, sağlık ve refaha katkısını hızlandırmayı ve genişletmeyi amaçlayacaktır.” Kurum tarafından kontrol edilen veya desteklenen herhangi bir nükleer faaliyetin askeri amaçlara hizmet etmemesi için çaba gösterileceği de vurgulandı.
Ajansın merkezi Viyana’dadır.
Ajans üyelerinin katılımıyla gerçekleştirilen ilk Genel Kurul’da IAEA’nın merkezinin İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bağımsızlığını yeni kazanan Avusturya’nın başkenti Viyana’da kurulmasına karar verilmiş ve ilke benimsenmiştir. tarafsızlık.
Viyana’da bir otelde hizmet vermeye başlayan Ajans merkezi, bugün bulunduğu yerde bulunan BM Viyana Ofisi’nin tamamlanmasıyla 1979 yılında buraya taşınmıştır.
Ajansın Viyana’daki genel merkezinin yanı sıra Toronto, Tokyo, New York ve Cenevre’de de ofisleri bulunmaktadır. Ayrıca nükleer çalışmalar yürüttüğü Monako’da ve Avusturya’nın Seibersdorf kentinde laboratuvarları bulunmaktadır.
Türkiye, Ajansın Yürütme Konseyinde
Dünya çapında 176 ülkeden oluşan ve 34 üyeden oluşan Ajansın iki yılda bir değişen yönetim kurulu, üç ayda bir toplanarak ajansın çalışmalarını ve küresel nükleer güvenlikle ilgili konuları tartışıyor. Türkiye, Eylül 2022’den beri yönetim kurulunda yer alıyor.
Yılda bir kez, tüm üyelerin katılımıyla, üye devletlerin nükleer alandaki çalışmaları ve Ajans ile işbirlikleri hakkında konuşma yaptıkları genel kurul toplantısı yapılmaktadır.
Teşkilatın şu anki lideri Arjantinli diplomat Rafael Mariano Grossi, 2019’dan beri bu görevi yürütüyor.
nükleer güvenlik
1986’da meydana gelen Çernobil nükleer kazası, ülkeler arasında güvenlik konusunda işbirliğinin artmasına ve nükleer güvenliği ve acil müdahaleyi iyileştirmek için çeşitli anlaşmaların kabul edilmesine yol açtı.
IAEA, üye ülkelerle nükleer emniyet ve güvenlik için “Kapsamlı Güvenlik Gözetimi ve Ek Protokol” adlı iki bağlayıcı memorandum imzalıyor. Bu anlaşmalar Ajansın üye devletlerin nükleer faaliyetlerini izlemesine izin verir. Böylece kurum, nükleer maddenin barışçıl amaçlarla kullanılıp kullanılmadığını tespit edebilecek.
Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (NPT) ve diğer silahların yayılmasını önleme anlaşmaları, Ajans’ı bir nükleer denetim görevi olarak görevlendirmektedir. Buna göre Ajans, 140’tan fazla ülke ile yaptığı anlaşmalar kapsamında nükleer malzeme ve faaliyetleri güvence altına almaktadır.
Nükleer silahlara sahip olan ve NPT anlaşmasını imzalamayan ABD, Rusya, Çin, Fransa ve İngiltere, Ajans’ın bu ülkelerdeki nükleer tesisleri denetlemesine gönüllü olarak izin vermektedir.
NPT’ye taraf olmayan İsrail, Hindistan ve Pakistan ile de özel güvenlik denetim anlaşmaları yapan Ajans, bu ülkelerdeki belirli tesislerde yürütülen nükleer faaliyetleri denetliyor.
Söz konusu anlaşma kapsamında Ajans müfettişleri, ülkelerdeki nükleer tesisleri düzenli olarak denetlemekte ve gelişmeleri Viyana’daki merkeze raporlamaktadır. Ayrıca kamera sistemleri, uydu görüntüleri, atık suların incelenmesi gibi uygulamalarla nükleer tesisler düzenli olarak kontrol altında tutulmaktadır.
Ayrıca IAEA, 66 yıldır enerji, sanayi, tıp, tarım, araştırma, üretim ve maden arama gibi birçok barışçıl uygulamada kullanılan radyoaktif maddelerin güvenli ve emniyetli bir şekilde taşınmasını sağlamak için üye devletlere destek veriyor.
Nükleer teknolojinin yaygınlaştırılması
Ajans, Avusturya ve Monako’daki laboratuvarlarında sağlık, tarım, çevre kirliliği ve enerji alanlarında geliştirdikleri teknolojileri üye ülkelerle paylaşarak nükleer enerjinin barışçıl amaçlarla yaygınlaşmasını hedefliyor.
Kanserle mücadele, x-ray cihazlarının geliştirilmesi, izotopik teknikle su kaynaklarının korunması, nükleer teknoloji kullanılarak su sıkıntısı olan bölgelerde damlama sisteminin uygulanması, denizlerdeki kirliliğin ölçülmesi ve nedenler, özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri bu alanlarda desteklemektedir.
Nükleer enerjiye, iklim değişikliğinin etkilerini hafifletmeye yardımcı olabilecek uygun fiyatlı, güvenilir ve temiz bir güç kaynağı olarak değer veren Ajans, dünya çapında mevcut ve yeni nükleer programları destekleyerek nükleer enerjinin verimli, güvenli ve emniyetli kullanımını teşvik etmektedir.
İran, Kuzey Kore ve Ukrayna
Ajans, uluslararası alanda nükleer teknoloji alanındaki çalışmalarından çok İran, Kuzey Kore ve Ukrayna’daki nükleer güvenlik konusundaki açıklamalarıyla tanınmaktadır.
İran ve dünya güçleri olarak adlandırılan ABD, Rusya, Çin, İngiltere, Fransa ve Almanya taraftır; ABD’nin AB’yi de kapsayan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) olarak adlandırılan ve 2015 yılında imzalanan nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekilme kararı almasının ardından Tahran yönetimi, 2019 yılında taahhütlerini kademeli olarak feshetmeye, nükleer faaliyetlerini ise 2019 yılında kademeli olarak sonlandırmaya başladı. Bu ülkeyi denetlemekle görevli Teşkilat’ın durumunu zora soktu.
İran’ın yüzde 60 zenginleştirilmiş uranyum üretmesi ve bu ülkede 3 yerde tespit edilen ve 2000’li yılların başında Ajansa bildirilmeyen uranyum parçacıklarının IAEA tarafından yeterli bulunmaması taraflar arasında gerginliğe neden oldu.
Bunun üzerine Tahran yönetimi, Teşkilat’ın bu ülkedeki nükleer tesislerdeki kamera ve benzeri kontrol sistemlerini kapatma kararı alırken, Teşkilat söz konusu 3 yer için ısrarla ikna edici bir açıklama talep etti.
Mayıs 2023’te Tahran yönetimi ile Ajans arasında, söz konusu üç yerden biri olan ülkenin şehre yakın Merivan bölgesindeki bir tesisindeki nükleer tesislerin yeniden kontrolü için anlaşma sağlandı. Abadeh’in açıklaması taraflar arasındaki tansiyonun düşmesine yardımcı oldu.
Ancak Kapsamlı Ortak Eylem Planı olarak adlandırılan İran nükleer anlaşmasının uygulanmasına yönelik müzakerelerin başarısızlıkla sonuçlanması ve Ajansın bu ülkedeki nükleer faaliyetleri istenilen düzeyde kontrol edememesi, Tahran yönetimi ile İran arasındaki gerginliğin artması anlamına gelmektedir. IAEA devam edecek.
Kuzey Kore ajans üyeliğinden vazgeçiyor
1974 yılında Ajansa üye olan ve 1994 yılında üyelikten çekilen Kuzey Kore’nin nükleer faaliyetleri, Ajansı ilgilendiren en değerli konuların başında gelmektedir. Lider Grossi her yönetim kurulu toplantısından sonra bu ülkeye iş birliğine davet etse de bugüne kadar başarılı olduğu söylenemez.
Ukrayna’da Şubat 2022’de başlayan savaş İran ve Kuzey Kore’yi sahneden uzaklaştırırken, Rus güçlerinin 4 Mart 2022’de Avrupa’nın en büyük nükleer santrali Zaporizhia’yı kontrol etmesi burada nükleer güvenlikle ilgili sorunları artırdı.
Tesis ve çevresinde silahlardan arındırılmış güvenli bir bölge oluşturmayı hedefleyen Önder Grossi’nin çabaları, Zaporijya NGS çevresinde artan çatışmalar nedeniyle sonuç vermedi.
Güvenli bölge konusunda tarafları ikna edemeyen Grossi, tesisin güvenliği için Moskova ve Kiev’in uyması gereken 5 maddeden oluşan açıklamayı kamuoyuyla paylaştı.
Söz konusu üç ülkedeki nükleer gelişmelerden de anlaşılacağı üzere Kurumun yaptırım gücü bulunmamaktadır. Ancak IAEA tarafından paylaşılan raporlar ve açıklamalar, hedef ülke veya ülkeler üzerindeki kamuoyu baskısını artırıyor.
